Idzie ogromny kryzys. Polska stanie przed wyzwaniami których jeszcze nigdy nie doświadczyła

W ciągu ostatnich 15 lat wskaźniki dzietności na wszystkich kontynentach zaczęły spadać znacznie szybciej i głębiej niż przewidywały nawet najbardziej pesymistyczne prognozy demograficzne opracowywane przez międzynarodowe instytucje badawcze. Ten niepokojący trend dotyka zarówno kraje rozwinięte o wysokim poziomie życia, jak i państwa rozwijające się, niezależnie od ich tradycji kulturowych czy modeli ekonomicznych.

Ekonomiści z Banku Pekao podkreślają, że niska dzietność w zamożnych społeczeństwach stanowi naturalny element procesu zwanego przejściem demograficznym, który był szeroko opisywany i analizowany przez demografów przez dziesięciolecia. Mechanizm tego zjawiska wydawał się jasny i przewidywalny – wraz ze wzrostem poziomu życia, wydłużeniem okresu edukacji, większym naciskiem na rozwój kariery zawodowej oraz rosnącymi kosztami wychowania dzieci, społeczeństwa naturalnie ograniczają liczbę potomstwa.

Jednak wydarzenia ostatnich lat wskazują na fundamentalne zmiany w tym procesie, które wykraczają poza tradycyjne modele demograficzne. Spadek dzietności stał się zjawiskiem globalnym, dotykającym nie tylko kraje o wysokim poziomie rozwoju, ale również państwa o niższych dochodach, które zgodnie z klasycznymi teoriami demograficznymi powinny nadal charakteryzować się względnie wysokimi wskaźnikami urodzeń. Ta uniwersalność trendu sugeruje działanie czynników, które nie były wcześniej uwzględniane w modelach prognostycznych.

Szczególnie niepokojące jest to, że tradycyjne różnice kulturowe i religijne, które historycznie wpływały na wzorce prokreacyjne, przestały odgrywać znaczącą rolę w kształtowaniu decyzji reprodukcyjnych. Kraje o silnych tradycjach rodzinnych, konserwatywnych wartościach społecznych oraz religijnych systemach wspierających rodzicielstwo również doświadczają dramatycznego spadku liczby urodzeń, co wskazuje na działanie uniwersalnych czynników przekraczających lokalne uwarunkowania kulturowe.

Rządy na całym świecie próbowały przeciwdziałać spadkowi dzietności poprzez wprowadzanie różnorodnych programów wsparcia dla rodzin, jednak żaden z dotychczas zastosowanych instrumentów polityki społecznej nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Ulgi podatkowe na dzieci oraz bezpośrednie świadczenia finansowe dla rodziców, które teoretycznie powinny zmniejszać ekonomiczne bariery rodzicielstwa, okazały się nieskuteczne w stymulowaniu wzrostu liczby urodzeń w praktycznie wszystkich krajach, gdzie zostały wdrożone.

Równie nieefektywne okazały się programy mające na celu ułatwienie łączenia kariery zawodowej z obowiązkami rodzicielskimi. Długie urlopy rodzicielskie, powszechny dostęp do wysokiej jakości opieki żłobkowej i przedszkolnej oraz elastyczne formy zatrudnienia, choć poprawiły jakość życia rodzin z dziećmi, nie przełożyły się na istotny wzrost skłonności do posiadania potomstwa. Te rozwiązania, które wydawały się logiczną odpowiedzią na współczesne wyzwania rodzicielstwa, nie zdołały zmienić fundamentalnych trendów demograficznych.

Polityki mieszkaniowe skierowane do młodych par, obejmujące dotowane kredyty hipoteczne, programy tanich mieszkań na wynajem oraz inne formy wsparcia w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, również nie wpłynęły znacząco na decyzje prokreacyjne. Nawet w krajach, gdzie koszty mieszkań zostały znacznie obniżone dla młodych rodzin, wzrost dzietności pozostał marginalny lub wcale się nie materializował.

Kombinacje różnych instrumentów polityki prorodzinnej, stosowane jednocześnie w ramach kompleksowych programów demograficznych, podobnie nie przyniosły oczekiwanych efektów. Ta nieskuteczność szerokiego spektrum działań rządowych sugeruje, że przyczyny spadku dzietności są znacznie głębsze i bardziej złożone niż pierwotnie zakładano, oraz że mogą wykraczać poza tradycyjne czynniki ekonomiczne i społeczne identyfikowane przez demografów.

Konsekwencje globalnego spadku dzietności będą miały daleko idący wpływ na strukturę gospodarek światowych oraz organizację społeczeństw w nadchodzących dziesięcioleciach. Kurczące się populacje oznaczają fundamentalne zmiany w funkcjonowaniu rynków pracy, systemów zabezpieczenia społecznego oraz strategii rozwoju ekonomicznego poszczególnych krajów. Te transformacje będą wymagały radykalnego przemyślenia dotychczasowych modeli gospodarczych opartych na założeniu ciągłego wzrostu populacji.

Wpływ na tempo wzrostu gospodarczego będzie jedną z najważniejszych konsekwencji demograficznych przemian. Mniejsza liczba ludzi oznacza ograniczony wkład czynnika pracy do produkcji dóbr i usług, co naturalnie spowalnia możliwości ekspansji ekonomicznej. Chociaż poziom dobrobytu przypadający na jedną osobę może nadal rosnąć dzięki postępowi technologicznemu i wzrostowi produktywności, ogólne tempo rozwoju gospodarczego prawdopodobnie ulegnie znacznemu spowolnieniu.

Szczególnie niepokojące są prognozy dotyczące wpływu kurczących się populacji na postęp technologiczny i innowacyjność gospodarek. Duże aglomeracje miejskie, które historycznie stanowiły główne ośrodki badań naukowych i rozwoju technologicznego, mogą stracić część swojej dynamiki w wyniku zmniejszenia się liczby mieszkańców. Koncentracja talentów i efekty synergii, które napędzały innowacje w największych centrach gospodarczych, mogą zostać osłabione przez demograficzny spadek.

Zakładając, że rozkład zdolności i talentów w populacji pozostaje stały, zmniejszenie się ogólnej liczby ludzi automatycznie oznacza mniejszą liczbę potencjalnych naukowców, inżynierów, wynalazców oraz innych specjalistów odpowiedzialnych za postęp technologiczny. Ta matematyczna zależność może prowadzić do spowolnienia tempa odkryć naukowych oraz opracowywania nowych technologii, co z kolei będzie hamować długoterminowy rozwój gospodarczy.

Starzenie się społeczeństw, które jest naturalną konsekwencją spadku dzietności, niesie ze sobą dodatkowe wyzwania ekonomiczne i społeczne. Starsze populacje charakteryzują się zazwyczaj większą awersją do ryzyka, mniejszą skłonnością do podejmowania przedsięwzięć biznesowych oraz ograniczoną gotowością do akceptowania radykalnych zmian ekonomicznych i społecznych. Ta konserwatywna postawa może dodatkowo hamować dynamizm gospodarek oraz ich zdolność do adaptacji do zmieniających się warunków globalnych.

Problematyka długu publicznego zyskuje nowy wymiar w kontekście spowolnienia gospodarczego związanego z kryzysem demograficznym. Dotychczasowe strategie rządowe w zakresie zarządzania zadłużeniem opierały się na założeniu, że nominalny wzrost produktu krajowego brutto będzie systematycznie przewyższać koszty obsługi długu publicznego. W warunkach spowolnionego wzrostu gospodarczego to założenie może okazać się nierealne, co stworzy poważne wyzwania fiskalne dla większości krajów.

Zamiast oczekiwanego realnego wzrostu gospodarczego na poziomie 3 procent rocznie, kraje mogą być zmuszone do przyzwyczajenia się do znacznie niższych temp ekspansji ekonomicznej, możliwie na poziomie 1 procenta lub nawet niższym. Taka sytuacja dramatycznie utrudni obsługę długu publicznego oraz może wymagać fundamentalnych reform systemów fiskalnych i sposobów finansowania wydatków państwowych.

Japonia dostarcza ilustracji długoterminowych konsekwencji demograficznych dla gospodarki i finansów publicznych. Dekady stagnacji demograficznej w tym kraju doprowadziły do przedłużonego okresu niskiego wzrostu gospodarczego, deflacji oraz rosnących problemów fiskalnych, pomimo licznych prób stymulacji gospodarki przez rząd i bank centralny. Doświadczenia japońskie mogą stanowić podgląd przyszłości dla innych krajów borykających się z podobnymi wyzwaniami demograficznymi.

Systemy emerytalne w większości krajów świata będą wymagały fundamentalnych reform w obliczu zmieniającej się struktury demograficznej. Tradycyjne systemy repartycyjne, oparte na zasadzie finansowania świadczeń emerytów przez aktualnie pracujące pokolenia, staną się nieefektywne w warunkach kurczącego się rynku pracy oraz rosnącej liczby emerytów. Konieczne będą radykalne zmiany w sposobie organizacji zabezpieczenia emerytalnego, prawdopodobnie w kierunku większego udziału kapitalizacji indywidualnej.

Rynki pracy będą musiały przystosować się do nowej rzeczywistości demograficznej poprzez wydłużenie wieku produktywnego, zwiększenie udziału kobiet w sile roboczej oraz poprawę produktywności pracowników. Automatyzacja i robotyzacja procesów produkcyjnych mogą częściowo kompensować niedobory siły roboczej, jednak będą wymagały znacznych inwestycji w przekwalifikowanie pracowników oraz adaptację systemów edukacyjnych do nowych potrzeb gospodarki.

Polityki migracyjne zyskują nowe znaczenie jako potencjalne narzędzie łagodzenia skutków kryzysu demograficznego. Kraje o spadającej dzietności mogą próbować kompensować niedobory populacyjne poprzez przyciąganie imigrantów z regionów o wyższej dzietności. Jednak ta strategia ma ograniczenia, szczególnie gdy globalne spadki dzietności dotykają coraz większej liczby krajów, ograniczając dostępność potencjalnych migrantów.

Zmiany kulturowe i społeczne związane z kryzysem demograficznym mogą mieć długotrwały wpływ na strukturę i funkcjonowanie społeczeństw. Mniejsze rodziny, starzejące się społeczeństwa oraz zmieniające się wzorce życia rodzinnego będą wymagały adaptacji instytucji społecznych, systemów opieki zdrowotnej oraz modeli organizacji społeczności lokalnych. Te przemiany społeczne mogą być równie znaczące co ich ekonomiczne konsekwencje.