UE wprowadza kategoryczny zakaz. Będzie masowe wycofywanie wielu produktów z rynku. To wpłynie na każdego z nas

Te substancje znajdują się prawdopodobnie w kilkunastu produktach w twoim domu już teraz. Od patelni, przez kurtkę przeciwdeszczową, po opakowania do jedzenia na wynos. Unia Europejska zaczyna je zakazywać – nie wszystkie naraz, ale etapami w najbliższych latach. Jeśli planujesz zakupy większych rzeczy albo wymianę starego sprzętu, te informacje pomogą ci podjąć lepsze decyzje zakupowe i uniknąć produktów, które za kilka lat będą wycofywane z rynku.

Cicha trucizna w Twoim domu. Czym są PFAS i dlaczego znikają z rynku?

Substancje per- i polifluoroalkilowe (PFAS) to potężna rodzina ponad 10 000 syntetycznych związków chemicznych. Przez dekady były ulubieńcem przemysłu. Dlaczego? Bo są niemal niezniszczalne. Od lat 40. XX wieku producenci dodawali je wszędzie tam, gdzie potrzebna była odporność na wodę, tłuszcz, brud czy wysokie temperatury. To brzmiało jak idealne rozwiązanie technologiczne – i właśnie dlatego te substancje trafiły dosłownie wszędzie, stając się nieodłącznym elementem nowoczesnego życia.

Niestety, to co jest zaletą dla patelni (niezniszczalność), jest przekleństwem dla ludzkiego organizmu i środowiska. PFAS zyskały przydomek „wiecznych chemikaliów” (forever chemicals), ponieważ wiązania węgiel-fluor są jednymi z najsilniejszych w chemii organicznej. One się nie rozkładają. Raz wprowadzone do środowiska, pozostają tam na setki lat, krążąc w wodzie, glebie i łańcuchu pokarmowym, by ostatecznie trafić na Twój talerz.

Fot. Warszawa w Pigułce

Gdzie dokładnie kryją się „wieczne chemikalia”? Sprawdź swoje szafki

Większość konsumentów nie ma pojęcia, że obcuje z tymi substancjami kilkanaście razy dziennie. Problem nie dotyczy tylko wielkich fabryk, ale przede wszystkim Twojego gospodarstwa domowego. Oto lista miejsc, gdzie prawdopodobieństwo występowania PFAS jest najwyższe:

• Kuchnia – serce problemu: Najbardziej oczywistym winowajcą są patelnie i garnki z powłoką nieprzywierającą (typu teflon). To właśnie PFAS sprawiają, że jajecznica ślizga się po powierzchni. Ale to nie wszystko. Papierowe opakowania do pizzy, torebki na popcorn do mikrofali, kubki na kawę na wynos czy papiery do pieczenia – ich śliska, tłuszczoodporna warstwa to bardzo często właśnie te związki.
• Łazienka i kosmetyczka: Wodoodporne tusze do rzęs, długotrwałe podkłady, szminki, a nawet nici dentystyczne (te, które tak łatwo wchodzą między zęby). Producenci kosmetyków używają PFAS, by poprawić konsystencję, poślizg i trwałość produktu na skórze.
• Garderoba i tekstylia: Sprawdź metki swoich ubrań. Kurtki przeciwdeszczowe, buty trekkingowe z membraną, odzież narciarska. Jeśli coś jest „wodoodporne” lub „plamoodporne” i zostało kupione przed 2024 rokiem, niemal na pewno zawiera te substancje. To samo dotyczy dywanów i tapicerek meblowych impregnowanych przeciwko plamom.
• Dom i warsztat: Farby, lakiery, pianki uszczelniające, a nawet woski do podłóg i samochodów. PFAS są wszędzie tam, gdzie potrzebna jest wytrzymałość chemiczna.

Zabójcze skutki dla zdrowia. Co mówią najnowsze badania?

Dlaczego Unia Europejska zdecydowała się na tak radykalny krok? Dowody naukowe są przytłaczające. Ponieważ PFAS kumulują się w organizmie (nie potrafimy ich skutecznie wydalać), ich stężenie w naszych tkankach rośnie z wiekiem. Badania z 2023 roku i raporty Europejskiej Agencji Chemikaliów wiążą długotrwałą ekspozycję na te substancje z szeregiem poważnych schorzeń.

Lista zagrożeń jest długa. Potwierdzono, że PFAS mogą prowadzić do uszkodzeń wątroby i zwiększać ryzyko zachorowania na nowotwory, w szczególności raka nerek i jąder. To jednak nie koniec. Związki te działają jak dysruptory endokrynne, co oznacza, że naśladują ludzkie hormony i zaburzają ich gospodarkę. Skutkiem mogą być problemy z tarczycą, otyłość, a także obniżona płodność.

Szczególnie narażone są dzieci i kobiety w ciąży. PFAS potrafią przenikać przez łożysko, wpływając na rozwój płodu. U dzieci narażonych na wysokie stężenia tych substancji obserwuje się niższą wagę urodzeniową, osłabioną reakcję na szczepionki oraz opóźnienia w rozwoju. To właśnie ochrona przyszłych pokoleń jest głównym motorem napędowym unijnych zmian.

Co to oznacza dla Ciebie?

PFAS czyli „wieczne chemikalia” wycofywane z rynku. Jak przygotować się na zmiany?

Decyzje zapadające w Brukseli mogą wydawać się odległe, ale ta konkretna wpłynie bezpośrednio na Twoje codzienne zakupy i domowy budżet. Nie musisz panikować i wyrzucać wszystkiego do kosza już dziś, ale warto przyjąć nową strategię zakupową.

1. Nie wyrzucaj wszystkiego natychmiast, ale obserwuj zużycie
Jeśli masz w domu patelnię teflonową, która jest w idealnym stanie – możesz jej używać. Zagrożenie rośnie drastycznie, gdy powłoka zostanie zarysowana lub przegrzana (powyżej 260°C). Gdy tylko zauważysz pierwsze rysy lub łuszczenie się powłoki – bezwzględnie wymień naczynie. Nowy produkt kup już świadomie, szukając oznaczeń „PFAS-free” lub wybierając ceramikę, stal czy żeliwo.

2. Zmień nawyki przy jedzeniu na wynos
Do czasu wejścia pełnego zakazu (sierpień 2026 dla opakowań), staraj się unikać jedzenia bezpośrednio z pudełek, które wyglądają na „plastikowane” od środka. Jeśli to możliwe, przekładaj jedzenie na normalne talerze. Ogranicz używanie papierowych kubków do kawy – własny kubek termiczny to nie tylko ekologia, to teraz także kwestia zdrowia.

3. Czytaj etykiety kosmetyków i ubrań
Bądź czujnym konsumentem. W składach kosmetyków szukaj nazw zawierających „fluoro” (np. Polytef, Perfluorooctyl). W przypadku odzieży outdoorowej pytaj sprzedawcę o impregnację. Marki takie jak Patagonia czy Fjällräven już teraz oferują produkty wolne od PFAS, używając alternatywnych wosków i membran. Twoje wybory zakupowe to sygnał dla rynku.

Harmonogram zmian. Kiedy konkretne produkty znikną ze sklepów?

Unijny zakaz to proces, a nie jednorazowe cięcie. Harmonogram jest rozpisany na lata, aby dać producentom czas na przeprojektowanie linii produkcyjnych. Oto kluczowe daty, które musisz znać:

• Sierpień 2026 – Pierwsze uderzenie w opakowania: To będzie najbardziej zauważalna zmiana. Pudełka do pizzy, torebki na frytki i kubki na napoje nie będą mogły zawierać PFAS powyżej śladowych limitów. Z rynku znikną też niektóre kosmetyki zawierające PFHxA (jeden z podtypów tych substancji).
• 2025-2027 – Wielkie czyszczenie rynku: W tym okresie spodziewane jest przyjęcie kompleksowego rozporządzenia Komisji Europejskiej, które obejmie większość zastosowań konsumenckich. Producenci dostaną okresy przejściowe – od 18 miesięcy do nawet 12 lat dla branż kluczowych.
• Do końca 2025 – Ruch gigantów: Najwięksi gracze nie czekają na prawo. Koncern 3M, jeden z głównych światowych producentów PFAS, zapowiedział całkowite zakończenie ich produkcji do końca 2025 roku. To oznacza, że dostępność surowców drastycznie spadnie jeszcze przed oficjalnymi zakazami.

Czy są wyjątki? Kto będzie mógł nadal używać „wiecznych chemikaliów”?

Całkowita eliminacja PFAS z dnia na dzień sparaliżowałaby niektóre sektory gospodarki. Dlatego UE przewidziała tzw. „niezbędne zastosowania” (essential use concept). Wyjątki otrzymają branże, w których nie ma obecnie bezpiecznych alternatyw, a ich funkcjonowanie jest kluczowe dla społeczeństwa.

Na liście wyjątków znajdzie się medycyna (np. implanty, rurki do aparatury medycznej, niektóre leki), przemysł obronny oraz produkcja półprzewodników (chipy do komputerów i telefonów). Również sektor energii odnawialnej (turbiny wiatrowe, panele solarne) może liczyć na taryfę ulgową, ze względu na konieczność zapewnienia ekstremalnej trwałości tych instalacji. Warto jednak pamiętać, że te wyjątki nie są dane raz na zawsze – będą regularnie rewidowane w miarę pojawiania się nowych technologii.

Alternatywy już tu są. Czym zastąpimy toksyczne produkty?

Dobra wiadomość jest taka, że rynek nie znosi próżni. Wycofanie PFAS to ogromna szansa dla innowacyjnych firm. Już teraz w sklepach znajdziesz świetne zamienniki, które są bezpieczne dla zdrowia.

W kuchni renesans przeżywa stal nierdzewna i żeliwo. Choć wymagają nieco innej techniki smażenia, są pancerne i chemicznie obojętne. Nowoczesne powłoki ceramiczne również świetnie zastępują teflon, choć ich trwałość jest zazwyczaj niższa (wymiana co 1-2 lata). W branży odzieżowej wracamy do korzeni – gęsto tkana bawełna, wełna oraz impregnaty na bazie wosków pszczelich lub silikonów zapewniają wodoodporność bez ryzyka toksyczności.

Koszty transformacji będą ogromne – szacuje się je na miliardy euro dla przemysłu. Jednak koszty leczenia chorób wywołanych przez PFAS w samej Europie szacuje się na 52-84 miliardy euro rocznie. Rachunek jest więc prosty: profilaktyka, nawet kosztowna, opłaca się bardziej niż leczenie skutków wieloletniego podtruwania społeczeństwa.